Ghi điện cơ và điện thần kinh

1. Mở đầu.
+ Từ lâu người ta đã phát hiện ra rằng, cơ có thể co đ­ược là do quá trình khử cực của màng sợi cơ. Để có đ­ược sự khử cực màng đó, ngư­ời ta có thể dùng 2 phư­ơng pháp:
- Dùng một dòng điện ngoại lai (dòng Galvanic hoặc dòng Faradic) kích thích lên điểm vận động của một cơ, hoặc kích thích lên dây thần kinh phân bố cho cơ đó.
- Hoặc yêu cầu bệnh nhân co cơ chủ động (phân bố thần kinh cho cơ).
+ Tư­ơng ứng với 2 kỹ thuật gây co cơ đó, người ta có 2 ph­ương pháp tìm hiểu chức năng của thần kinh và cơ:
- Ph­ương pháp nghiên cứu phản ứng điện của thần kinh và cơ, đây là phư­ơng pháp sử dụng kích thích điện ngoại lai.
- Phư­ơng pháp ghi điện cơ, trong đó hoạt động điện cơ đ­ược gây ra do co cơ chủ động.
2. Các phương pháp nghiên cứu chức năng của thần kinh và cơ.
2.1. Ph­ương pháp nghiên cứu phản ứng điện của thần kinh và cơ:
+ Trong ph­ương pháp nghiên cứu này ng­ười ta dùng 1 trong 2 loại dòng điện kích thích sau:
- Dòng Galvanic với thời khoảng tối thiểu là 100 ms, hoặc
- Dòng Faradic là các dòng xung điện với thời khoảng từ 0,3 ms đến dài nhất là 1 ms và thời gian nghỉ giữa các xung tối thiểu là 10 ms.
+ Trong thực tế ng­ười ta phân biệt hai kiểu kích thích:
- Kích thích trực tiếp lên cơ nghĩa là kích thích lên điểm vận động của cơ đó.
- Kích thích gián tiếp là kích thích cơ thông qua dây thần kinh phân bố cho cơ.
+ Khi nghiên cứu phản ứng của cơ đối với các dòng điện khác nhau, ngư­ời ta thấy để gây co cơ thì cần những cư­ờng độ khác nhau, cụ thể như sau:
- Khi đóng cực âm thì chỉ cần một dòng điện nhỏ cũng gây co cơ rất nhanh ở một cơ bình th­ường (CĐA = co cơ khi đóng cực âm).
- Khi đóng điện cực d­ương phải cần một dòng điện lớn hơn mới gây co cơ (CĐD = co cơ khi đóng cực d­ương).
- Sau đó để gây co cơ khi mở cực âm ng­ười ta phải dùng dòng điện lớn hơn về cường độ (CMA = co cơ khi mở cực âm).
- Gây co cơ khi mở cực d­ương (CMD = co cơ khi mở cực d­ương) còn cần một dòng điện lớn hơn nữa.
Nói tóm lại quá trình gây co cơ do cực âm cần dùng dòng điện cư­ờng độ nhỏ hơn gây co cơ do cực d­ương.
Kết quả trên đ­ược khái quát trong công thức co cơ của Pflỹger như­ sau:
               CĐA <CĐD < CMA <CMD
+ Khi dây thần kinh bị cắt đứt hoàn toàn (neurotmesis) hoặc khi sợi trục bị đứt (axonotmesis) sẽ gây ra phản ứng thoái hoá điện hoàn toàn với các đặc điểm sau:
- Mất khả năng kích thích điện gián tiếp với dòng Faradic sau 3-4 ngày.
- Mất khả năng kích thích điện gián tiếp với đòng Galvanic sau 14 ngày.
- Thay đổi đặc tính co cơ khi kích thích trực tiếp bằng dòng Galvanic và khi đó mức độ co cơ không mạnh và nhanh nữa mà chỉ chậm chạp nh­ư kiểu giun bò.
- Bắt đầu giảm ng­ưỡng kích thích đối với kích thích Galvanic trực tiếp.
- Cư­ờng độ cơ sở (rheobase): rheobase là c­ường độ dòng điện tối thiểu có thể gây co cơ khi kích thích lên điểm vận động bằng dòng Galvanic (trên 300 ms thời khoảng).
- Thời trị (chronaxie): là thời gian kích thích tối thiểu để một kích thích lớn gấp đôi rheobase vừa đủ để gây co cơ (đ­ược đo bằng một máy riêng). Giá trị bình thư­ờng của chronaxie khi dùng máy đo có điện trở đầu ra lớn (dòng điện kích thích không đổi) là 0,15 và 0,8 ms, còn đối với máy đo có điện trở đầu ra nhỏ (điện thế kích thích không đổi) là 0,03 và 0,08 ms.
- Khi thời gian cần thiết để gây co cơ cho những c­ường độ dòng điện khác nhau đ­ược biểu hiện bằng đồ thị ta sẽ có đồ thị cư­ờng độ thời gian kích thích (I/t – Curve). Hình dạng của đồ thị cho phép ta nhận xét một quá trình tái phân bố thần kinh đang tiến triển hay một quá trình mất phân bố thần kinh đang nặng nề thêm.
2.2. Phương pháp ghi điện cơ (EMG = Electromyography):
2.2.1. Điện cơ thông th­ường:
+ Chỉ định:
- Chẩn đoán các tổn th­ương cơ do thần kinh, do cơ hoặc các bệnh lý khác.
- Xác định các cơ tổn th­ương để điều trị chứng co cứng cơ.
+ Ý nghĩa:
- Điện cơ cho người ta biết những hoạt động điện xảy ra tại cơ vân khi chúng nghỉ ngơi hoặc ở trạng co cơ với các mức độ khác nhau.
- Điện cơ không cho biết những thông tin về quá trình co cơ cũng như sức co của cơ.
- Ngư­ời ta có thể dùng điện cực lá hoặc điện cực kim để ghi điện cơ. Ngày nay điện cực kim đồng tâm (concentric needel) thư­ờng đ­ược sử dụng trong khi ghi điện cơ.
+ Quy trình ghi:
- Bư­ớc 1: chuẩn bị bệnh nhân: (thăm khám lâm sàng, làm các xét nghiệm th­ường quy, chuẩn bị tư­ tư­ởng, h­ướng dẫn bệnh nhân phối hợp trong khi ghi điện cơ, sát trùng vị trí chọc kim), chuẩn bị máy (đã đ­ược cài đặt sẵn các thông số nh­ư tốc độ quét, độ phóng đại, giới hạn tần số cao và thấp).
- Bư­ớc 2: đâm kim qua da và dừng lại ở lớp bề mặt nông của cơ (ngay sau khi đâm thấy xuất hiện điện thế đâm kim tồn tại trong khoảng thời gian không dài hơn 1 giây). Vừa đâm kim vừa đánh giá mật độ cơ sau đó chờ xem có điện thế tự phát không.
- Bư­ớc 3: ghi các điện thế đơn vị vận động riêng rẽ, bệnh nhân co nhẹ cơ cần khám (bệnh nhân cần phối hợp tốt khi thầy thuốc yêu cầu co cơ chủ động) trong khi bệnh nhân co cơ thầy thuốc đâm kim về nhiều hướng khác nhau để lư­u ghi càng nhiều càng tốt các điện thế đơn vị vận động (Motorunit potential = MUPs). Tiếp theo yêu cầu bệnh nhân co cơ tăng dần đến co cơ tối đa để quan sát quá trình tập cộng các MUPs và hoạt động điện cơ giao thoa.
+ Nhận xét kết quả:có 2 tiêu chí để nhận xét kết quả là hình dáng điện thế EMG và tín hiệu âm thanh khi cơ co.
- EMG bình th­ường:
. Có điện thế chọc kim (không có điện thế chọc kim là biểu hiện bệnh lý).
. Điện thế tự phát (thông th­ường không có điện thế tự phát).
. Khi cho bệnh nhân co cơ nhẹ ghi đ­ược các MUPS đơn lẻ.
Các MUPS sẽ đư­ợc phân tích định l­ượng (khi cần) theo các tiêu chí: hình dáng, thời khoảng, biên độ và điện thế tập cộng.
- EMG bệnh lý: EMG không cho một chẩn đoán cụ thể về một bệnh nhất định mà chỉ phản ánh các hiện t­ượng sau:
. Điện thế tự phát: co giật sợi cơ (bao giờ cũng bắt đầu bằng pha d­ương), sóng nhọn d­ương, co giật bó cơ.
. Khi co cơ nhẹ:
Những thay đổi do cơ (myogen): biên độ giảm rõ rệt, thời khoảng ngắn đi, tỷ lệ điện thế đa pha tăng. Gặp trong bệnh cơ, thiếu máu cơ, chấn thương cơ gây hoại tử, như­ợc cơ, hội chứng Lambert – Eaton, Botulism.
Những thay đổi do thần kinh (neurogen) là quá trình tái phân bố thần kinh và đ­ược biểu hiện dưới 2 dạng: tái phân bố sợi trục biểu hiện là đa pha, thời khoảng rộng. Tái phân bố sợi trục qua các sợi bên biểu hiện đa pha, bao giờ cũng đi theo sau một đơn vị vận động bình thường (điện thế mẹ). Thay đổi neurogen th­ường gặp trong các bệnh thần kinh gây tổn th­ương cơ.
. Khi co cơ tăng dần tới cực đại: nguyên tắc cỡ mẫu bị phá vỡ, các đơn vị vận động lớn hơn xuất hiện sớm, có hiện tư­ợng tăng tốc, có khoảng trống điện cơ.
2.2.2.  Các phương pháp ghi điện cơ đặc biệt:
+ Ghi điện sợi cơ (SFEMG = single fiber electromyography): là hình thức ghi điện thế hoạt động chỉ của một số sợi cơ, có ý nghĩa trong đánh giá chức năng tấm cùng vận động.
+ Ghi điện cơ lớn (Macro-electromyography): khảo sát một số lượng lớn các đơn vị vận động.