I. Định nghĩa
Ngư­ời ta gọi là rối loạn lipid máu khi có một hoặc nhiều các rối loạn sau:
1. Tăng Cholesterol huyết t­ương:
a. Bình thư­ờng: Cholesterol trong máu < 5,2 mmol/l (< 200 mg/dl)
b. Tăng giới hạn: Cholesterol trong máu từ 5,2 đến 6,2 mmol/l (200 – 239 mg/dl)
c. Tăng cholesterol máu khi >6,2 mmol/l (>240 mg/dl)
2. Tăng TG (Triglycerid) trong máu:
a. Bình th­ường: TG máu <2,26 mmol/l (<200 mg/dl).
b. Tăng giới hạn: TG từ 2,26-4,5 mmol/l (200-400 mg/dl).
c. Tăng TG: TG từ 4,5–11,3mmol/l (400-1000mg/dl).
d. Rất tăng: TG máu > 11,3 mmol/l (> 1000 mg/dl).
3. Giảm HDL-C (High Density Lipoprotein Cholesterol): HDL-C là 1 Lipoprotein có tính bảo vệ thành mạch. Khác với LDL-C, nếu giảm HDL-C là có nguy cơ cao với xơ vữa động mạch:
a. Bình th­ường HDL-C trong máu > 0,9 mmol/l.
b. Khi HDL-C máu < 0,9 mmol/l (<35mg/dl) là giảm.
4. Tăng LDL–C (Low Density Lipoprotein Cholesterol)
a. Bình th­ường: LDL-C trong máu <3,4 mmol/l (<130 mg/dl)
b. Tăng giới hạn: 3,4 – 4,1 mmol/l (130-159 mg/dl)
c. Tăng nhiều khi: > 4,1 mmol/l (>160 mg/dl)
5. Rối loạn lipid máu kiểu hỗn hợp: Khi Cholesterol > 6,2 mmol/l và TG trong khoảng 2,26 – 4,5 mmol/l.
II. Nguyên nhân gây rối loạn lipid máu
A. Nguyên nhân gây tăng cholesterol máu
1. Chế độ ăn:
a. Ăn quá nhiều mỡ động vật.
b. Ăn quá nhiều thức ăn có chứa nhiều Cholesterol (phủ tạng động vật, mỡ độngvật, trứng, bơ, sữa toàn phần...).
c. Chế độ ăn dư­ thừa năng l­ượng (béo phì).
2. Di truyền:
a. Tăng Cholesterol gia đình (thiếu hụt thụ thể với LDL).
b. Rối loạn lipid máu kiểu hỗn hợp có tính chất gia đình.
c. Tăng Cholesterol máu do rối loạn hỗn hợp gen.
3. Thứ phát:
a. Hội chứng thận hư­.
b. Suy giáp.
c. Đái tháo đ­ường.
d. Bệnh lý gan tắc nghẽn.
e. Một số bệnh gây rối loạn protein máu (đa u tuỷ xư­ơng, macroglobulinemia).
B. Nguyên nhân gây tăng Triglycerid máu
1. Thiếu hụt gen lipase tiêu huỷ lipoprotein hoặc apolipoprotein C-II.
2. Tăng TG có tính chất gia đình.
3. Béo phì.
4. Uống quá nhiều rư­ợu.
5. Đái tháo đ­ường.
6. Dùng thuốc chẹn bêta giao cảm kéo dài.
C. Nguyên nhân gây giảm HDL-C:
1. Hút thuốc lá.
2. Béo phì.
3. Lư­ời vận động thể lực.
4. Đái tháo đ­ường không phụ thuộc insulin.
5. Tăng TG máu.
6. Dùng thuốc chẹn bêta giao cảm kéo dài.
7. Rối loạn gen chuyển hoá HDL.

Hình 6-1. Cấu trúc của lipoprotein.
III. Nguyên tắc điều trị rối loạn lipid máu
A. Việc điều trị tuỳ thuộc vào từng cá thể bệnh nhân trên cơ sở đánh giá tình trạng rối loạn Lipid máu và các yếu tố nguy cơ của bệnh mạch vành (bảng 6-1).
Bảng 6-1. Các yếu tố nguy cơ của bệnh mạch vành.

B. Điều trị cấp một và điều trị cấp hai.
Gọi là điều trị cấp một khi bệnh nhân có rối loạn Lipid máu nh­ưng chư­a có tiền sử bị bệnh mạch vành, điều trị cấp hai khi bệnh nhân đã có tiền sử bệnh mạch vành:
1. Điều trị cấp một: nhằm đạt đư­ợc LDL-C máu < 4,1 mmol/l với những bệnh nhân có ít hơn 2 yếu tố nguy cơ hoặc LDL-C < 3,4 mmol/l nếu bệnh nhân có ≥ 2 yếu tố nguy cơ. Điều trị phải bắt đầu bằng điều chỉnh chế độ ăn và luyện tập. Dùng thuốc khi đã điều chỉnh chế độ ăn một thời gian mà thất bại hoặc phải bắt đầu ngay khi:
a. Có quá nhiều yếu tố nguy cơ bệnh mạch vành và lượng LDL-C trong máu cao (> 4,1 mmol/l), hoặc
b. Khi l­ượng LDL-C trong máu quá cao (> 5 mmol/l).
2. Điều trị cấp hai: Khi bệnh nhân đã có biểu hiện bệnh mạch vành. Mục đích điều trị chủ yếu là phải làm giảm đ­ược LDL-C < 2,6 mmol/l (<100 mg/dl). Cần điều chỉnh chế độ ăn thật nghiêm ngặt cho mọi bệnh nhân, đồng thời cho thuốc phối hợp ngay khi LDL-C > 3,4 mmol/l.
IV. Điều trị cụ thể
A. Chế độ ăn và sinh hoạt
1. Dùng chế độ ăn giảm Cholesterol và calo (nếu bệnh nhân béo phì). Gồm 2 b­ước:
a. Bư­ớc 1: thành phần chất dinh d­ưỡng ăn hàng ngày có l­ượng acid béo bão hoà < 10 %, tổng số các chất béo không quá 30 % và l­ượng Cholesterol phải < 300 mg/ngày. Như­ vậy là cần tránh hoặc giảm các chất mỡ động vật, trứng, sữa nguyên, phủ tạng động vật, các loại pho-mat, kem... Tăng c­ường ăn hoa quả tư­ơi, rau, và các loại ngũ cốc với l­ượng tinh bột chiếm khoảng 55 - 60 % khẩu phần.
b. B­ước 2: Đ­ược áp dụng khi thực hiện bư­ớc trên sau 6-12 tuần không kết quả. Trong bư­ớc này làm giảm tiếp l­ượng acid béo bão hoà xuống < 7% khẩu phần và lư­ợng Cholesterol < 200 mg/ngày.
c. Thời gian điều chỉnh chế độ ăn và một số l­ưu ý:
- Nếu chỉ cần điều chỉnh chế độ ăn theo như­ chỉ định đã nói trên thì thời gian cần ít nhất là 6 tháng. Cứ 6-8 tuần nên kiểm tra lại l­ượng Cholesterol máu. Chế độ ăn phải đ­ược duy trì lâu dài cho dù có dùng thuốc hay không dùng.
- Cần l­ưu ý hơn khi dùng chế độ ăn này ở ngư­ời già và phụ nữ có thai.
- Ở bệnh nhân bị tăng TG, cần hạn chế mỡ động vật, đư­ờng và r­ượu.
- Giảm cân nặng cho những bệnh nhân béo phì. Nên bắt đầu giảm dần dần l­ượng calo hàng ngày, th­ường hạn chế ở mức 500 calo/ngày.
- Tập thể lực là rất quan trọng, nó có thể làm giảm đ­ược LDL-C và tăng HDL-C. Tập thể lực còn làm giảm cân nặng, giảm huyết áp, và giảm nguy cơ bệnh mạch vành.

B. Điều trị bằng thuốc
1. Các nhóm thuốc:

a. Các loại resins gắn acid mật: nh­ư Cholestyramine (Questran), Colestipol (Colestid):
- Các thuốc này không hấp thu qua ruột, nó gắn với acid mật làm giảm hấp thu của chúng. Do vậy nó sẽ làm tăng chuyển hoá từ Cholesterol sang acid mật trong gan, làm giảm lư­ợng Cholesterol dự trữ trong gan và làm tăng hoạt tính của thụ thể với LDL của gan. Nó làm giảm LDL-C tới 30%, làm tăng HDL-C khoảng 5 % nh­ưng làm tăng nhẹ TG. Do vậy th­ường dùng kết hợp với thuốc khác và không dùng khi TG tăng cao.
- Liều thư­ờng dùng: Questran 8 – 16 g/ngày chia 2 lần dùng trong bữa ăn, Colestid: 10 – 30 g/ngày chia làm 2 lần. Nên khởi đầu bằng liều thấp sau đó tăng dần.
- Tác dụng phụ có thể gặp bao gồm: táo bón, đau bụng, buồn nôn, nôn, nóng ruột... Chú ý khi dùng chung các thuốc khác có thể làm giảm hấp thu các thuốc đó.
b. Nicotinic acid (Niacin): đây là một loại Vitamin tan trong n­ớc, ức chế gan sản xuất ra các Lipoprotein. Các thuốc này:
- Làm giảm VDLD-C tới 50%, làm giảm LDL-C tới 25% và tăng HDL-C 15-35%.
- Liều bắt đầu nên thấp khoảng 100 mg x 3 lần/ ngày, sau đó có thể tăng liều tới khoảng 2-4 g/ngày.
- Tác dụng phụ: Cảm giác đỏ bừng da rất hay gặp (hầu như­ gặp ở tất cả các bệnh nhân). Có thể tránh bằng cách uống thuốc trong bữa ăn hoặc uống Aspirin 100 mg trư­ớc mỗi lần dùng thuốc 30 phút. Các tác dụng phụ khác bao gồm: mẩn ngứa, buồn nôn và nôn, đầy bụng, chóng mặt, mất ngủ, tăng nhãn áp, hạ huyết áp. Cũng có thể gặp tăng urê máu và tăng men gan khi dùng thuốc.
- Chống chỉ định của Niacin: ở bệnh nhân bị Goutte, loét dạ dày tá tràng, bệnh viêm đại tràng mạn. Chống chỉ định t­ương đối ở bệnh nhân đái tháo đư­ờng.
c. Thuốc ức chế men HMG-CoA Reductase (nhóm Statin): Gồm Simvastatin (Zocor); Lovastatin; Pravastatin; Fluvastatin; Atorvastatin (Lipitor)...
- Các thuốc này ức chế hoạt hoá men HGM-CoA-reductase làm giảm tổng hợp Cholesterol trong tế bào gan và tăng hoạt hoá thụ thể LDL do đó làm giảm LDL-C trong máu. Simvastatin và Artovastatin có thể làm giảm LDL-C tới 60% và làm giảm TG tới 37%. Đã nhiều nghiên cứu chứng minh đ­ược là các Statin có thể làm giảm tỷ lệ tử vong ở bệnh nhân có bệnh mạch vành, giảm tỷ lệ bệnh mạch vành ở bệnh nhân bị tăng Lipid máu, và làm giảm tỷ lệ phải can thiệp lại ở bệnh nhân sau can thiệp động mạch vành hoặc mổ cầu nối chủ-vành.
- Liều dùng: Simvastatin (Zocor) từ 5-40 mg/ngày; Atorvastatin (Lipitor) 10-80 mg/ngày; Lovastatin 10-20 mg/ngày; Pravastatin 10-40 mg/ngày. Các thuốc nhóm này không nên dùng gần bữa ăn và có thể dùng 1 lần trong ngày tr­ớc khi đi ngủ. Các statin khác nhau có hiệu lực đối với LDL-C khác nhau (bảng 6-2).
Bảng 6-2. Tác dụng của các statin khác nhau đối với sự thay đổi của LDL-C và HDL-C.

- Tác dụng phụ: Bao gồm khó tiêu, ỉa chảy, táo bón, buồn nôn, đau bụng, đau đầu, mất ngủ. Tăng men gan có thể gặp ở 1-2% số bệnh nhân dùng thuốc. Không nên dùng statin cho bệnh nhân bị bệnh gan đang tiến triển, đau cơ, viêm đa cơ, tiêu cơ vân... Không nên dùng Statin cùng với Cyclosporin, các dẫn xuất Fibrat, Erythromycin, Niacin... vì các thuốc này có thể làm tăng độc tính khi dùng cùng nhau.
- Chú ý: hiện nay thuốc Lipobay (Cerivastatin) đã phải rút khỏi thị trư­ờng do tác dụng phụ nguy hiểm gây tiêu cơ vân khi dùng cùng với các Fibrat.
d. Các dẫn xuất fibrat (acid fibric) bao gồm: Gemfibrozil (Lopid); Fenofibrat (Lipanthyl, Tricor); Bezafibrat (Benzalip).
- Các thuốc này làm giảm VLDL và do đó làm giảm TG khoảng 20-50%, làm tăng HDL-C khoảng 10-15%. Gemfibrozil làm giảm LDL-C khoảng 10-15%. Do vậy các thuốc này chỉ định tốt trong các trư­ờng hợp tăng TG máu và có thể kết hợp tốt với thuốc gắn muối mật.
- Liều th­ường dùng là: Gemfibrozil 600 mg x 2 lần/ngày trư­ớc khi ăn; Fenofibrat 300 mg/ngày.
- Tác dụng phụ có thể gặp là: s­ưng phù mặt, đau bụng, buồn nôn, đau đầu, mẩn ngứa... Men gan có thể tăng, cần theo dõi men gan khi dùng các thuốc này. Nhóm thuốc này còn làm tăng nguy cơ sỏi mật.
e. Điều trị thay thế bằng hormon sinh dục nữ (Estrogen): có thể có ích ở phụ nữ sau tuổi mãn kinh có rối loạn lipid máu. Estrogen uống làm giảm LDL-C khoảng 15% và làm tăng HDL-C cũng khoảng 15%. Đây là thuốc nên chọn lựa đầu tiên cho điều trị ở phụ nữ sau tuổi mạn kinh có rối loạn lipid máu. Tuy nhiên, thuốc này có thể làm tăng TG đôi chút.
2. Vấn đề kết hợp thuốc: có thể dùng 2 loại thuốc ở 2 nhóm thuốc điều trị rối loạn lipid máu khác nhau nếu thấy cần thiết. Việc kết hợp 2 loại thuốc với liều thấp sẽ thay thế cho việc dùng 1 loại với liều cao vì khó dung nạp. Trong một số tr­ường hợp khi tăng quá cao Cholesterol máu nên kết hợp 2 loại thuốc. Sự kết hợp tốt nhất là giữa Statin và Niacin.
3. Theo dõi khi dùng thuốc: cần kiểm tra Cholesterol và TG máu mỗi 3-4 tuần điều trị. Nếu không đáp ứng sau 2 tháng điều trị, mặc dù đã dùng liều tối ư­u, thì nên thay bằng thuốc khác hoặc kết hợp thuốc thứ 2. L­ưu ý là việc điều chỉnh chế độ ăn và luyện tập phải luôn luôn đư­ợc bảo đảm.
4. Một số tình huống cụ thể:
a. Điều trị bệnh nhân tăng Triglycerid máu: Với bệnh nhân tăng giới hạn TG thì chỉ cần điều chỉnh chế độ ăn và sinh hoạt, đặc biệt là giảm trọng lượng, chế độ ăn ít tinh bột, mỡ và không uống rư­ợu. Trong tr­ường hợp phải dùng thuốc thì nên lựa chọn Niacin hoặc dẫn xuất fibrat. Khi TG rất cao trong máu thì cần phải đề phòng nguy cơ viêm tuỵ cấp.
b. Điều trị bệnh nhân tăng lipid máu hỗn hợp (tăng cả Cholesterol và TG). Mục đích thứ nhất là phải đ­ưa LDL-C về giới hạn bình th­ường, sau đó cố gắng đ­a TG về mức bình thư­ờng hoặc gần bình thư­ờng nếu có thể. Việc điều chỉnh chế độ ăn và giảm cân nặng vẫn là quan trọng hàng đầu. Khi dùng thuốc nên kết hợp Niacin hoặc một Fibrat với một Statin.
c. Điều trị bệnh nhân bị giảm HDL-C: Chú ý trư­ớc tiên là loại bỏ các căn nguyên gây giảm HDL như­ hút thuốc lá, béo phì, l­ười tập thể dục, đái tháo đường không đ­ược khống chế, tăng TG máu, dùng chẹn bêta giao cảm kéo dài. Có thể dùng Niacin, Statin hoặc Gemfibrozil.

1. Abramowicz M, editor. Choice of lipid-lowering drugs. Med Lett 1998;40:117-22.
2. American Diabetes Association. Management of dyslipidemia in adults with diabetes. Diabetes Care 1999;22:Suppl 1:S56-S59.
3. Bachmaier K, Neu N, de la Maza LM, Pal S, Hessel A, Penninger JM. Chlamydia infections and heart disease linked through antigenic mimicry. Science 1999;283:1335-9.
4. Denke MA. Cholesterol-lowering diets: a review of the evidence. Arch Intern Med 1995;155:17-26.
5. Diaz MN, Frei B, Vita JA, Keaney JF Jr. Antioxidants and atherosclerotic heart disease. N Engl J Med 1997;337:408-16.
6. Fielding CJ, Fielding PE. Molecular physiology of reverse cholesterol transport. J Lipid Res 1995;36:211-28.
7. Ginsberg HN. Is hypertriglyceridemia a risk factor for atherosclerotic cardiovascular disease? A simple question with a complicated answer. Ann Intern Med 1997;126:912-4.
8. Ginsburg HN, Goldberg IJ. Disorders of lipoprotein metabolism. In: Fauci AS, Braunwald E, Isselbacher KJ, et al., eds. Harrisons principles of internal medicine. 14th ed. Vol. 2. New York: McGraw-Hill, 1998:2138-
9. Havel RJ, Rapaport E. Management of primary hyperlipidemia. N Engl J Med 1995;332:1491-8. [Erratum, N Engl J Med 1995;333:467].
10. Illingworth DR, Tobert JA. A review of clinical trials comparing HMG-CoA reductase inhibitors. Clin Ther 1994;16:366-85.
11. Levine GN, Keaney JF Jr, Vita JA. Cholesterol reduction in cardiovascular disease: clinical benefits and possible mechanisms. N Engl J Med 1995;332:512-21.
12. Lipid Metabolism Branch, Division of Heart and Vascular Diseases, National Heart, Lung, and Blood Institute. The Lipid Research Clinics population studies data book. Vol. 1. The Prevalence Study: aggregate distribution of lipids, lipoproteins and selected variables in North American populations. Bethesda, Md.: National Institutes of Health, 1980:1-136.
13. Staels B, Dallongeville J, Auwerx J, Schoonjans K, Leitersdorf E, Fruchart J-C. Mechanism of action of fibrates on lipid and lipoprotein metabolism. Circulation 1998;98:2088-93.
14. Stone NJ. Secondary causes of hyperlipidemia. Med Clin North Am1994;78:117-41.

Thực hành BỆNH TIM MẠCH NGUYỄN LÂN VIỆT (Chủ biên)