Khám ổ bụng

Khám ổ bụng10.1.Tư thế khám:
+ Tư thế bệnh nhân:
- Phải giải thích trước cho người bệnh yên tâm. Đặt bệnh nhân nằm ngửa, gối đầu thấp, mặt quay về phía đối diện với người khám, thở đều, tay để dọc theo thân, bụng mềm mại.
- Bộc lộ vùng bụng tối thiểu: gập áo vào trong kéo lên ngang nếp vú, phía dưới nới quần kéo xuống ngang nếp bẹn.
- Hai chân chống lên mặt giường, cẳng chân hoặc đùi hợp với mặt giường thành một góc 45 độ, hai đầu gối cách nhau 15-20cm, hai bàn chân để song song cách nhau 15- 20cm.
+ Tư thế thầy thuốc:
Ngồi ở ghế cao tương đương với giường bệnh nhân.
Ngồi bên phải bệnh nhân, ngang với hông bệnh nhân, mặt hướng về phía đầu bệnh nhân.
Khám bằng hai bàn tay song song (hoặc 1 trên 1 dưới), bàn tay đặt áp vào da bụng bệnh nhân, dùng đốt 1 và 2 của các ngón để tìm cảm giác hoăc dùng bờ ngoài ngón tay trỏ để tìm bờ dưới gan.
Khi tìm điểm đau vẫn phải đặt áp bàn tay lên mặt da lấy một ngón tay (ngón trỏ hoặc ngón giữa) quặp xuống và ấn vào điểm đau.
Gõ tìm cảm giác đau (gây chấn động lan xuống cơ quan bị bệnh) có thể gõ bằng 1 hoặc 2 đầu ngón tay lên da bụng vùng định khám bằng thao tác nhanh dứt khoát (ví dụ: gõ vùng thượng vị xác định viêm dạ dày). Hoặc gõ gián tiếp bằng cách dùng một bàn tay áp sát vùng định khám, dùng bờ ngoài bàn tay kia chặt từ nhẹ đến mạnh vào mu bàn tay áp (ví dụ: tìm dấu hiệu rung gan, thận…).
Gõ để xác định vùng đục, vùng trong bằng cách dùng 1 hoặc 2 ngón tay gõ chậm và dứt khoát lên mu các ngón (khoảng đốt 2) của bàn tay đối diện áp vào da vùng định khám (khoang Traube).
+ Nguyên tắc khám:
Khám từ vùng lành sang vùng bệnh, từ vùng đau sang vùng không đau từ nhẹ đến mạnh, từ nông đến sâu.
Khám theo một vùng nhất định để không bỏ sót, thường khám từ hố chậu phải, quanh rốn, đến hố chậu trái hoặc ngược lại. Có thể khám từng khu vực một lần lượt từ thượng vị, hạ sườn, mạng sườn, hạ vị.
Khám với các nội dung thường lệ: nhìn, sờ, gõ, nghe tùy từng phủ tạng với trình tự linh hoạt (ví dụ: nhìn toàn vùng bụng kết hợp với khám củng mạc mắt, lưỡi …hoặc gõ nghe,nhìn sờ từng bộ phận).
10.2. Phương pháp khám:
+ Nhìn:
Quan sát toàn thân như thường lệ xem màu sắc da, niêm mạc, lòng trắng mắt …xem có vàng, nhợt nhạt, xuất huyết không? Xem gai lưỡi, xem hạch cổ, thượng đòn…
Hình dáng của bụng: có thể thon, có ngấn cơ bụng (BN nam), thuôn dày.
(BN nữ)… tham gia nhịp thở nhịp nhàng hoặc hạn chế do đau hoặc phản ứng phúc mạc . Căng trướng do hơi (gõ vang), bè sang 2 bên, gõ đục vùng thấp (do có dịch ), chỗ lồi, chỗ lõm do có u, có nang… hoặc lõm lòng thuyền (trong lao phúc mạc xơ dính ).
Quan sát các nốt xuất huyết dưới da, nốt mẩn gãi xước, tĩnh mạch nổi rõ dưới da (tuần hoàn bàng hệ trong hội chứng tăng áp lực tĩnh mạch cửa) hoặc thấy u cục đội da lên (túi mật to, u lành, u ác tính, hạch …).
Rốn bằng, mất nếp nhăn hoặc lồi trong tràn dịch bụng nhiều .
Có các quai ruột nổi cuộn và di động (trong tắc ruột hoặc dạ dày co bóp cuộn lên ở vùng thượng vị trong hẹp môn vị) thường gọi là dấu hiệu rắn bò.
+ Sờ:
Sờ thành bụng xem mềm mại hay phản ứng co cứng tại chỗ hoặc toàn bộ. Cần phân biệt với bụng cứng do nhột buồn, do BN lên gân.
Sờ để tìm các khối u, u cố định hay di động, hình thù, mật độ, đau hay không? Ở vị trí nào ?
+ Gõ: tìm vùng đục (khối u, dịch ), vùng trong (hơi trong tạng rỗng).
+ Nghe:
Nghe vùng bụng nhất là vùng quanh rốn để tìm tiếng óc ách do nhu động ruột gây nên, có thể không nghe thấy gì trong liệt ruột do viêm phúc mạc vì chấn thương, vì thủng tạng rỗng, vì viêm nhiễm...
10.3. Thăm hậu môn trực tràng, âm đạo:
Bằng ngón tay để xác định túi cùng Douglas (viêm màng bụng): đau dữ, túi cùng căng (có dịch trong màng bụng), có thể sờ được khối u trong vùng chậu hông bé.
10.4. Khám từng khu vực của ổ bụng:
10.4.1. Vùng hố chậu phải và lân cận:
Có thể sờ được khối u manh tràng (lao, ung thư) hạch vùng hố chậu phải, đám quánh, ổ áp xe (hậu quả của viêm ruột thừa) dấu hiệu bệnh lý của bệnh phụ khoa, tìm điểm đau và nghiệm pháp gây đau đặc hiệu.
+ Khám viêm ruột thừa:
- Điểm ruột thừa (điểm giữa đường nối rốn với gai chậu trước trên bên phải) còn gọi là điểm MacBurney. MacBurney (+) : viêm ruột thừa.
- Nghiệm pháp: Chotkin- Blumberg (ấn mạnh dần dần vào điểm ruột thừa rồi nhấc tay lên đột ngột nếu bệnh nhân đau trội lên thì CB (+): viêm ruột thừa.
- Nghiệm pháp Rowsing (+): nắm bàn tay ấn mạnh và lần lần từ bên đại tràng xuống đến nửa đại tràng ngang để dồn hơi từ ruột ngược về vùng manh tràng thì bệnh nhân cảm thấy đau tăng ở vùng ruột thừa.
- Nghiệm pháp Obrasov (+): trong ruột thừa viêm mạn tính. Cách làm: bệnh nhân nằm duỗi thẳng chân, người khám ấn từ từ vào điểm ruột thừa và bảo bệnh nhân giơ thẳng chân phải khỏi mặt giường thì đau tăng (do khi giơ chân phải làm cơ thắt lưng chậu căng gồng ép vào ruột thừa đang bị người khám ấn ở phía trên).
+ Khám buồng trứng:
Điểm giữa đường gai chậu trước trên đến xương mu (cả hai bên phải và trái) khi ấn vào hai điểm đó bên nào đau chứng tỏ có tổn thương buồng trứng bên đó.
+ Khám điểm niệu quản giữa: điểm tiếp giáp bờ ngoài cơ thẳng lớn với đường nối gai chậu trước trên bên phải đau trong viêm, sỏi niệu quản phải.
10.4.2. Vùng mạng sườn phải và lân cận:
+ Khám khối u đại tràng:
Dùng cả 2 bàn tay áp xuống thành bụng kéo vuông góc với đại tràng lên lần lượt chà đi, chà lại từ dưới lên trên có thể phát hiện thấy các khối u (u ác, u lành, lao…), có thể thấy đau khắp đại tràng lên.
+ Khám điểm niệu quản trên:
Điểm tiếp giáp bờ cong ngoài cơ thẳng to và đường ngang rốn: đau trong viêm hoặc sỏi niệu quản.
+ Khám thận phải: nếu thận to sẽ thấy:
- Dấu hiệu bập bềnh thận (+): đặt tay trái áp sát vào hố thắt lưng bên phải BN, tay phải ấn vào vùng mạng sườn phải, lần lượt và nhịp nhàng tay ấn, tay nhấc sẽ thấy quả thận to được đẩy lên, xuống nhịp nhàng theo tay người khám.
- Dấu hiệu chạm thận (+): tay của người khám đặt như nói trên, tay trái ở hố thắt lưng để nguyên, tay phải ấn sâu vào vùng hạ sườn phải thấy quả thận to chạm vào tay phía dưới.
- Bệnh nhân có điểm sườn thắt lưng đau, là điểm tiếp giáp giữa bờ ngoài cơ thẳng lưng với bờ dưới xương sườn XII.
10.4.3.Vùng hạ sườn phải và lân cận:
Vùng này chủ yếu để khám gan và túi mật:
+ Túi mật viêm to:
Có khi nhìn thấy túi mật nổi gồ như quả trứng chim hoặc to hơn, dưới bờ sườn ở vùng điểm túi mật, di động theo nhịp thở, sờ có cảm giác đau. Nếu túi mật không viêm to lắm thì ấn điểm túi mật đau rõ (điểm này nằm ở điểm tiếp giáp bờ sườn và đường giữa hõm nách rốn hoặc điểm tiếp giáp bờ ngoài cơ thẳng lớn và bờ sườn).
+ Túi mật viêm xơ teo:
- Trường hợp này phải tìm dấu hiệu Murphy, dấu hiệu (+) khi bảo bệnh nhân thở ra hết, người khám ấn sâu tay, đặt ngón tay vào điểm túi mật hơi chếch lên trên, giữ nguyên ở áp lực đó và bảo bệnh nhân hít sâu vào, gan bị đẩy xuống đưa túi mật xuống chạm vào tay người khám làm bệnh nhân đau phải ngừng thở lại. Nếu vẫn thở vào sâu không đau thì Murphy (-).
- Có thể khám túi mật ở tư thế bệnh nhân ngồi ngả ra phía trước, người khám đứng bên phải móc các ngón tay dưới bờ sừơn vùng túi mật, hoặc bệnh nhân nằm nghiêng, người khám làm các động tác như trên. Hai phương pháp này ít làm mặc dù các tư thế của bệnh nhân như vậy túi mật có thể sa xuống thấp.
+ Khám gan:
- Bờ trên gan:
Xác định bằng phương pháp gõ, bờ trên ở liên sườn V nơi tiếp giáp với đường giữa đòn phải. Bờ trên của gan có thể sa thấp hơn (trong khí phế thủng) hoặc bị đẩy lên cao (cổ trướng, gan to, áp xe…).
- Bờ dưới gan được xác định chủ yếu bằng phương pháp sờ, gõ:
Gõ để xác định bờ dưới gan chỉ là tương đối vì phần đại tràng góc gan thường chứa hơi nên mặc dù gan to nhưng vẫn gõ vang. Bình thường bờ dưới gan không ló dưới bờ sườn, thùy gan trái tính từ điểm túi mật sang trái ló dần dần khỏi bờ sườn đến mỏm ức thì nó xuống 1/4-1/3 đường nối mỏm ức-rốn, ở trẻ em có khi còn ló nhiều hơn. Có nhiều cách xác định bờ dưới gan:
. Dùng 1 hoặc 2 ngón tay áp vào vùng hạ sườn phải, các ngón tay áp phía trên ngực, bệnh nhân thở nhịp nhàng, chậm khi thở ra sâu, ngón tay người khám ấn mạnh và đưa lên ngược lên dần, khi hít vào sâu ngón tay người khám nhấc lên nhẹ và vẫn đưa ngược lên dần, gan bị cơ hoành đẩy xuống chạm vào ngón tay (bờ gan tìm ngón tay) từ chỗ đó đến bờ sườn là khối lượng gan to tính bằng cm.
. Dùng bàn tay phải đặt song song với bờ sườn rìa ngoài ngón trỏ hướng về bờ sườn đưa lên lần lượt nhịp nhàng với nhịp thở của bệnh nhân, tay trái để ở hố thắt lưng phải của bệnh nhân và cũng nâng lên nhịp nhàng với nhịp thở đẩy gan lên, nếu gan to thì bờ gan sẽ chạm vào rìa ngoài ngón trỏ bàn tay đặt phía trên.
. Đứng phía đầu bệnh nhân, khám bằng 2 tay móc ngón tay vào dưới bờ sườn của bệnh nhân để tìm bờ dưới gan.
. Sờ móc như trên nhưng bệnh nhân nằm nghiêng trái. Sau khi xác định bờ dưới gan quá bờ sườn bao nhiêu cm ở khoảng giữa đòn đường nách trước phải, đường cạnh ức phải cần phải xem bờ của gan tròn hay sắc, mềm hay cứng, nhẵn hay ghồ ghề.
- Bề mặt gan:
Nếu sờ thấy gan to cần kiểm tra mặt trên gan: nhẵn hay lổn nhổn cục nhỏ, có khối u to hay nhỏ.
+ Khám mật độ gan:
Ấn nhẹ các đầu ngón tay lên mặt gan xem tính chất mềm (viêm gan cấp), chắc (xơ gan), hoặc u cứng (trong ung thư gan) hay u căng mềm (áp xe gan).
+ Tìm cảm giác của gan:
- Ấn bàn tay lên mặt gan: xem đau hay không đau.
- Làm nghiệm pháp rung gan:đặt bàn tay trái để các ngón tay theo kẽ liên sườn trên gan. Dùng cườm tay phải chặt nhẹ lên tay trái, khi chặt tay nếu bệnh nhân cảm thấy đau vùng gan thì gọi là rung gan (+) (gặp trong áp xe gan ổ lớn).
- Ấn vào điểm ở liên sườn IX trên đường nách giữa phải, nếu bệnh nhân đau gọi là Ludlow (+): trong áp xe gan ổ lớn.
+ Làm nghiệm pháp phản hồi gan-tĩnh mạch cổ:
Ấn bàn tay phải vào vùng gan (gan to) dưới bờ sườn phải, ấn từ nhẹ đến mạnh dần, đồng thời quan sát tĩnh mạch cảnh của bệnh nhân (đầu nghiêng bên trái) nếu tĩnh mạch cảnh nổi rõ dần lên, khi bỏ tay ra thì tĩnh mạch xẹp lại như cũ thì nghiệm pháp (+) chứng tỏ gan ứ máu (suy tim toàn bộ hoặc suy tim phải).
10.4.4. Vùng thượng vị và lân cận:
Chủ yếu khám dạ dày- tá tràng, đại tràng ngang.
+ Khám dạ dày- tá tràng:
- Có thể thấy nhu động dạ dày nổi như rắn bò: gặp trong hẹp tắc môn vị (dấu hiệu Bouveret).
- Có một vài điểm đau trong các bệnh sau đây:
. Điểm thượng vị đau (điểm nằm giữa đường ức-rốn): gặp trong loét dạ dày.
. Điểm môn vị-hành tá tràng (điểm tiếp giáp giữa rốn-hõm nách phải với đường ngang qua điểm thượng vị): gặp trong loét môn vị hành tá tràng.
. Điểm tá tụy đau (trên đường giữa rốn nối hõm nách phải cách rốn khoảng 4cm): gặp trong loét tá tràng, viêm tụy tạng.
. Có thể gõ trực tiếp bằng 1-2 ngón tay vào vùng thượng vị tạo nên chấn động xuống sâu, bệnh nhân đau khi viêm dạ dày (dấu hiệu Mendel).
+ Khám đại tràng ngang:
Nếu đại tràng ngang viêm mạn thì có thể sờ thấy một dải tròn di động, đau, vắt ngang và thõng trên rốn (thường nằm ở vùng rốn).
+ Khám tụy: nếu có viêm tụy thì:
- Điểm tá tụy đau.
- Tam giác tụy ấn đau (tam giác Chauffard) là tam giác cân đỉnh hướng về rốn hai cạnh là: đường ức-rốn và đường hõm nách phải- rốn, từ rốn lấy lên 5cm (người thấp), 7cm (người cao).
+ Điểm sườn-sống lưng bên trái (điểm Mayo- Robson) đau: gặp trong viêm tụy (đó là điểm gặp nhau giữa cột sống và bờ dưới xương sườn XII).
10.4.5. Vùng hạ sườn trái và lân cận:
Chủ yếu khám lách và đại tràng góc lách.

+ Khám lách:
Bình thường lách nằm trong lồng ngực đối chiếu ra khung xương sườn như hình bầu dục mà trục dọc đi cùng hướng với xương sườn X và dài khoảng 6-8cm đến sườn XI (4-6cm). Nếu nằm nghiêng phải gõ không thấy đục, nếu gõ đục thì lách đã bắt đầu to hơn bình thường nhưng chưa ló khỏi bờ sườn. Vì lách có thể to chiều dọc xuống dưới có khi tới mào chậu (lách sốt rét) hoặc ngang sang bên phải (bệnh máu) nên phải thăm dò để xác định lách to theo đường từ cực dưới của lách theo trục của nó đến bờ sườn là bao nhiêu cm. Có thể xác định cực trên bằng cách gõ. Khám lách cần xem mặt lách nhẵn hay u cục, mật độ chắc, cứng hay mềm, có di động không?
+ Khám đại tràng và góc lách:
Như khám góc gan và các vùng khác của đại tràng.
10.4.6. Vùng mạng sườn trái và lân cận:
Chủ yếu là khám thận trái và đại tràng xuống.
+ Khám thận trái:
Khám thận, niệu quản trái giống như khám thận, niệu quản phải.
+ Khám đại tràng xuống:
Bình thường khó sờ thấy, trong bệnh táo bón có thể thấy phân lổn nhổn, trong viêm đại tràng thấy đau dọc mạng sườn khi ấn.
10.4.7. Vùng hố chậu trái và lân cận:
Chủ yếu khám đại tràng xích ma và phần phụ của nữ:
+ Khám đại tràng xích ma:
Hai tay để song song kéo tay dần dần từ gần rốn đến nếp bẹn trái, nếu đại tràng xích ma viêm to, xơ sẽ thấy lăn bật dưới ngón tay như một khúc dồi mềm đau (trong viêm) hoặc như một sợi thừng vắt ngang (trong viêm xơ mạn), song song với nếp bẹn thừng xích ma (+).
+ Khám buồng trứng và phần phụ: giống như cách khám bên phải.
10.4.8. Vùng hạ vị:
Chủ yếu khám bàng quang, tử cung.
+ Khám bàng quang:
Bình thường không sờ thấy, khi căng nước tiểu do chưa đi tiểu hoặc bí đái thì có thể sờ thấy như một quả bóng căng nhẵn, đau tức có khi lên tới quá rốn.
+ Khám tử cung:
Bình thường không sờ thấy, nếu có viêm phải khám bằng đường âm đạo, nếu có mang thì tùy từng tháng mà có kích thước to nhỏ khác nhau, tròn nhẵn, không đau tức khi khám, di động dễ, sờ được các vùng chi, lưng, đầu, nghe được tim thai vào tháng cuối.