Bệnh ký sinh trùng hệ tiêu hoá là bệnh ký sinh trùng sống trong hệ tiêu hoá gây ra, chủ yếu chúng chiếm đoạt các chất dinh dưỡng, gây ra tổn thương, rối loạn chức phận hệ tiêu hoá và toàn thân.
Hai nhóm ký sinh trùng thường gặp:
- Các loại sán:
+ Sán lá gan (Fascola hepatiea) gan nhỏ (Clonorchis sinensis)
+ Sán lá ruột (Fasichosis buski)
+ Sán dây lợn (Taenia solium)
+ Sán dây bò (Teania saginata)
- Các loại giun:
+ Giun đũa (Ascais lumbricoides)
+ Giun kim (Enterobilus vermicularis)
+ Giun móc (Acylostoma duodenal & Necator americanus)
+ Giun tóc (Tricocepalus triciuriu)
II. BỆNH KÝ SINH TRÙNG HỆ TIÊU HÓA THƯỜNG GẶP
A. SÁN LÁ GAN NHỎ (CLONORCHIS SINENSIS)
Người mắc bệnh này do ăn cá gỏi (trong cá có vĩ ấu trùng sán lá sống)
1. Triệu chứng học:
a. Loại Clonrchis & Opistorchis:
Sau ăn cá gỏi có ấu trùng sán lá 15-20 ngày sán theo đường dẫn mật lên gan, gây ra các dấu hiệu:
- Đau vùng thượng vị, nôn, sốt.
- Các triệu chứng về gan: đau vùng gan, sốt kiểu sốt rét cơn, vàng da, gan to, lách to.
- Dần dần gầy, sốt, phù thũng.
- Có khi dẫn tới xơ gan, ung thư gan.
b. Loại Fasciola hepatica:
Có 2 thời kỳ:
* Thời kỳ xâm nhiễm (3-4 tháng sau khi nhiễm sán):
+ Có hội chứng nhiễm trùng máu (sán còn ở máu), sốt cơn tái liên tiếp, vã mồ hôi, đau cơ vùng gáy, vùng gan.
+ Có khi phát ban
+ Sờ thấy gan to, ấn đau.
+ Xét nghiệm: HC giảm, BC tăng (ái toan lên tới 75-77%)
* Thời kỳ toàn phát (sán lên gan đẻ trứng):
+ Toàn thân: mệt, hoa mắt chóng mặt, gầy hay sốt. Có hội chứng vàng da tắc mật (vàng da, gan to, phân bạc màu). Xét nghiệm HC giảm.
+ Triệu chứng gan: đau vùng gan âm ỉ hoặc đau quặn gan. Gan to 2-3cm. Vàng da tuỳ mức độ, có khi vàng xẫm.
Triệu chứng khác: đau thượng vị, ợ hơi ứa nước dãi, miệng đắng, sợ mỡ, lợm giọng, nôn, đôi khi nôn ra máu, ỉa táo lỏng. Dần dần dẫn tới cổ trướng, phù chân.
2. Chẩn đoán:
a. Chẩn đoán xác định dựa vào:
- Tìm thấy trứng sán trong phân, dịch tá tràng, dịch mật.
- Dùng kháng nguyên chẩn đoán.
b. Chẩn đoán phân biệt:
* Thời kỳ xâm nhiễm của bệnh dễ nhầm:
+ Sốt rét: điều trị thử bằng quinin (nếu sốt rét thì đỡ)
+ Bệnh giun xoắn (Trichinella-spivalis): không có triệu chứng gan chỉ có sốt, BC tăng (ái toan tăng cao).
+ Bệnh kalaaza: tăng lympho. Chọc tuỷ xương tìm leishmania.
* Thời kỳ toàn phát nhầm với:
+ Xơ gan: vì có cổ ctrướng, chẩn đoán nhờ soi ổ bụng.
+ Sỏi mật: đau sốt vàng da, chẩn đoán nhờ soi siêu âm.
3. Điều trị:
a. Cloroquin diphosphate: ngày 0,5 trong 4 tuần (theo Edelgan 1949). Hoặc 1g trong 3 ngày, tiếp đó 0,5 x 20 ngày (Basnuevo 1949).
Chú ý: thuốc có thể gây đau đầu, mờ mắt, ngứa, mệt, do vậy khi thuốc dùng thêm vitamin B1 100mg/24 giờ.
b. Hexachloroparaxylol: 50mg/kg/24 giờ một liều hoặc cách ngày với sữa vào các bữa ăn. Uống trong 3-4 ngày.
c. Praziquantel: 10mg/1kg/tổng liều (thuốc tốt nhưng đắt).
d. Dương xỉ đực
e. Phòng bệnh không ăn cải xoong sống, không ăn cá gỏi.
B. SÁN LÁ RUỘT (FASCICLOSIS BUSKI)
Người mắc bệnh do ăn phải ấu trùng hoặc các loại rau nước có chứa nang ấu trùng sán.
1. Triệu chứng học:
a. Ỉa lỏng, đau bụng lúc đói, có khi có bệnh cảnh tắc ruột
b. Thiếu máu phù dinh dưỡng.
c. Xét nghiệm máu: HC giảm, BC tăng (chủ yếu BC ái toan tăng)
2. Chẩn đoán:
a. Lâm sàng có hội chứng kiết lỵ
b. Xét nghiệm phân thấy trứng sán.
c. Dùng kháng nguyên chẩn đoán.
3. Điều trị:
a. Nước sắc hạt cau: 1g/1kg, ngâm hạt cau vào nước lạnh 300-500ml sau khi ngâm lạnh sắc cạn 1/2 lượng nước cho uống vào lúc đói, sau 3 lần uống thấy kết quả 100%.
b. Betanaphtol viên 0,2: mỗi ngày 0,2, dùng 2 ngày liền.
c. Hexylresorcinol: 0,4g cho trẻ dưới 10 tuổi, 1g/24 giờ cho người lớn.
d. Phòng bệnh không ăn những rau, củ dưới nước sống. Vệ sinh ăn uống, vệ sinh nguồn nước ăn.
C. SÁN DÂY LỢN (TAENIA SOLIUM)
Người mắc bệnh này do ăn phải trứng sán hoặc tự nhiễm. Người bị sán lợn khi nôn oẹ trứng sán lên dạ dày lại xuống ruột sẽ nở thành con sán. Người mắc sán dây lợn trong ruột thường có từ 2 con sán trở lên.
1. Triệu chứng học:
Người mắc sán lợn dây có thể không có biểu hiện triệu chứng gì, chỉ thấy có đốt sán theo phân ra ngoài. Nhưng cũng có thể gặp một số dạng lâm sàng như sau:
a. Ở trẻ em:
- Gây ứa nước dãi, lợm giọng, ợ hoặc nôn.
- Đau bụng gan, vàng da, nôn dịch mật.
b. Có trường hợp nổi bật là triệu chứng dạ dày ruột:
- Đau vùng thượng vị kiểu như loét dạ dày tá tràng.
- Có những cơn đau như viêm ruột thừa.
- Có những cơn đau như viêm đường mật.
c. Có trường hợp nghĩ tới xơ gan:
- Gan to, lách to, cổ trướng, THBH
- Chảy máu cam, phù hai chân.
- Sau tẩy sán ra rồi các triệu chứng trên hết
d. Các triệu chứng ngoài ống tiêu hóa rất đa dạng:
- Rối loạn thần kinh:
+ Cơn động kinh, múa vờn có khi nhức đầu, ỉa táo. Giống viêm màng não, có khi bại nửa thân (gặp ở trẻ em) .
+ Ở người lớn: lo lắng, trầm tư, bẳn tính.
- Mắt: gây ảo ảnh nhìn đôi, thấy mọi vật màu vàng, có khi bị loà nhất thời.
- Tim mạch: đánh trống ngực, ngoại tâm thu, rối loạn vận mạch.
- Hô hấp (rối loạn do hành tuỷ): khó thở như hen, mất tiếng, có khi ho từng cơn khái huyết.
- Dị ứng: gây những cơn ngứa, phù Quinck. Có những cơn tấy đỏ, cơn ngứa di chuyển nhanh cùng với cảm giác khó chịu, đau mình mẩy, buồn nôn.
- Xét nghiệm máu: BC ái toan tăng (có thể tới 55%)
2. Chẩn đoán:
Dựa vào tìm thấy đốt sán trong phân.
3. Điều trị:
a. Quinacrin liều 1g-1,2g cho người lớn.
- Cách tẩy như sau: 8 giờ sáng (bệnh nhân nhịn ăn) đặt sond tá tràng. Hoà 1g-1,2g Quinacrin với nước ấm 40 độ chừng 30-40ml sau đó bơm qua sond vào tá tràng (chú ý không bơm thuốc vào khi sond còn nằm ở dạ dày), tiếp theo hoà tan 30g magnesie sulfat vào 50-100ml nước ấm tiếp tục bơm qua sond vào tá tràng. Rút sond cho bệnh nhân ăn sáng và nghỉ tại giường. Khi bệnh nhân mót đi ngoài bảo bệnh nhân ngâm đít vào chậu nước ấm 37-40 độ, chờ khi thấy sán ra hết.
b. Diclorophen (BD: Ovis (Anh), Plath-Lyse (Pháp), Preventol (Đức), Vermiple (Mỹ)). Viên bọc đường 500mg.
- Cách dùng: người bệnh nhịn đói từ tối hôm trước đến sáng hôm sau. Người lớn uống 14 viên (cứ 5 phút uống 2 viên) với 1 lít nước rồi tiếp tục nhịn nước trong 3 giờ. Trẻ em 1 tuổi uống 1 viên. Khi uống thuốc kiêng các dung dịch nước kiềm và hoàn toàn kiêng rượu trong khi dùng và 24 giờ sau (làm mất nguy cơ nhiễm độc ở thần kinh trung ương). Với trường hợp khó ra sán có thể uống 3 ngày liền. Người lớn 2 ngày đầu mỗi ngày 12 viên, ngày cuối uống 6 viên.
c. Niclosamid (BC: Cesticid, Devermine (Hung), Lintex, Phenasal, Radeverm (Đức), Tredermine & Yomesan (Đức)), viên nén 0,5g.
- Cách dùng: tối trước ăn nhẹ, lỏng. Sáng sớm hôm sau thức dậy không ăn gì uống 2 viên, sau 1 giờ uống thêm 2 viên nữa theo liều người lớn và trẻ em trên 8 tuổi. Thuốc có thể nhai kỹ rồi nuốt, hoặc hoà tan vào nước trà để uống. Hai giờ sau khi uống lần cuối mới được ăn uống bình thường. Trẻ em dưới 24 tháng 2 lần uống 1/2 viên cách nhau 1/2 giờ. Từ 2-3 tuổi uống 2 lần, mỗi lần 1 viên như trên.
- Chú ý: uống thuốc có thể buồn nôn đau bụng nhẹ. Không cần uống thuốc tẩy. Nếu táo thì uống 1 liều thuốc tẩy từ tối hôm trước, kiêng rượu. Nếu đầu sán chưa ra thì cần dùng một liều thuốc tẩy.
d. Trong dân gian tẩy sán bằng hạt bí ngô, liều 1 lần tẩy khoảng 30 hạt bí ngô tươi đã bóc vỏ cứng.
D. SÁN DÂY BÒ (TAENIA SAGINATA)
Người mắc bệnh vì ăn thịt bò sống (hoặc tái bò) có ấu trùng sán.
1. Triệu chứng:
- Tức vùng thượng vị khi đói
- Ỉa lỏng
- Sút cân
- Đôi khi buồn nôn
- Đốt sán già tự bò qua hậu môn ra ngoài
2. Chẩn đoán:
- Dựa vào đốt sán tự bò qua hậu môn.
- Phân biệt với sán dây lợn (Đốt sán chỉ theo phân ra ngoài)
3. Điều trị:
Dùng các thuốc và cách tẩy như với sán dây lợn.
E. BỆNH GIUN ĐŨA (ASCARIDISOE)
Người mắc bệnh giun đũa do ăn những thức ăn có nhiễm trứng giun.
1. Triệu chứng học:
1.1. Những dấu hiệu chứng tỏ có nhiễm giun đũa:
a. Lâm sàng:
- Gai mũi, dặng hắng, khạc luôn khi có dị vật trong họng, có cơn ho gà, có khi lạc tiếng khản giọng.
- Đêm ngủ ra nhiều dãi ướt cả gối
- "Nét mặt có giun": da hơi vàng xạm xung quanh miệng mắt như người ở bẩn chưa rửa mặt. Trông mặt buồn thiu mâu thuẫn với 2 mắt sáng, đồng tử mở to (theo Boncount & Leo).
- Lưỡi: xung quanh bờ lưỡi nổi lên những nốt đỏ, cả hầu và lưỡi gà cũng vậy (Kagiokaet & đồng sự)
- Sốt cách nhật hoặc liên tục (Rivoi & Hofmann) thường nhầm với thương hàn.
- Biểu hiện dị ứng: ngứa hoặc sưng húp mắt kiểu phù Quinck sổ mũi đột ngột, chảy nước mắt, đỏ bừng mặt, nhức đầu, có khi phát ban nổi cục.
- Ở trẻ nhỏ vì nhiễm giun ăn uống kém thiếu thốn, không tẩy giun được dẫn đến trẻ bị phù rồi gầy dần, "bụng ỏng đít beo".
- Có khi gặp tình trạng choáng – truỵ tim mạch đột ngột chết ngay hoặc sau vài ngày (do giun chết nhiều giải phóng độc tố gây nhiễm độc cơ thể đột ngột. Khả năng này ít gặp nhưng có. Khi tẩy giun ở người có nhiều giun phải tẩy từ từ.
b. Xét nghiệm:
- Máu: HC giảm, Hb giảm, BC tăng (nhất là BC ái toan rất cao)
- Đường máu giảm có thể gây tử vong ở trẻ em (Aguil 1949 Biné 1952)
- Xét nghiệm phân: có trứng giun đũa.
1.2. Những triệu chứng về bệnh giun đũa:
a. Biểu hiện về tiêu hoá:
- Đau bụng: thường đau quanh rốn (vào sáng sớm hoặc chiều tối) đau âm ỉ, có khi đau lăn lộn như thắt ruột.
- Chán ăn, chậm tiêu, đầy bụng sau khi ăn, ợ hơi.
- Hay ứa nước rãi.
- Nôn ra giun hoặc ỉa ra giun.
- Các biểu hiện khác nhầm như chứng kiết lị hay chứng viêm mật.
b. Biểu hiện về thần kinh tâm thần:
- Trẻ em: thay đổi tính nết, ngủ mê, nghiến răng, kém trí khôn.
- Biểu hiện giống như bệnh thần kinh:
+ Về vận động: như cơn động kinh với hen khi uống thuốc tẩy giun, hết nhìn một hoá hai, giật giật ở mi mắt.
+ Hội chứng màng não tuỷ: có phản ứng màng não tuỷ (dịch não tuỷ bình thường chỉ hơi tăng áp lực) hoặc viêm màng não tuỷ bán cấp (tăng lympho, tăng albumin như lao màng não).
c. Biểu hiện ngoại khoa:
Cơ chế sinh ra các dấu hiệu ngoại khoa là yếu tố cơ học do giun lạc đường, giun cuộn vào nhau thành búi hay gặp ở trẻ em.
- Về ruột:
+ Tắc ruột non (đau bụng, sờ thấy từng cục, nôn)
+ Viêm ruột thừa (do giun một nửa nằm ở manh tràng, một nửa nằm ở ruột thừa).
- Gan mật tuỵ tạng:
+ Giun chui qua ống mật: đau bụng, chổng mông đỡ đau
+ Áp xe gan do giun đũa.
+ Viêm tuỵ cấp
- Tai biến khác:
+ Viêm phúc mạc toàn bộ
+ Viêm hạch mạc treo ruột cấp
2. Chẩn đoán:
a. Lâm sàng: nôn hoặc đi ngoài ra giun
b. Xét nghiệm phân thấy trứng giun đũa.
c. X-quang sau khi uống thuốc cản quang chụp phát hiện giun
3. Điều trị:
a. Pipeazin viên 0,3 hoặc 0,5 (dạng adipat) làm tê liệt giun lọ 30-60ml 5ml/50mg (dạng xitrat).
Liều uống 2 ngày liền theo bảng sau liều uống 1 lần:
| 12-24 tháng |
0,2g |
2 lần/24 giờ |
| 27-36 tháng |
0,2g |
3 lần/24 giờ |
| 4-6 tuổi |
0,5g |
2 lần/24 giờ |
| 7-9 tuổi |
0,5g |
3 lần/24 giờ |
| 10-14 tuổi |
1g |
2 lần/24 giờ |
| 15 tuổi trở lên |
1g |
3 lần/24 giờ |
